Azję Centralną Rosjanie traktują jako wyłączną strefę wpływów choć ze względu na coraz słabszą pozycję wobec Chin utworzyli wielostronne mechanizmy współpracy z krajami Azji Centralnej. Na tym obszarze powstał Rosjanie odpowiadają za polityczną stabilność zapewniając bezpieczeństwo, a Chińczycy są odpowiedzialni za kwestie gospodarcze. Oczywiście w kwestiach gospodarczych Rosja nie może odpuścić, ponieważ jest to kluczowy obszar do reintegracji obszaru postradzieckiego dzięki inwestycjom infrastrukturalnym.
Rosjanie chcą zachować pozycję lidera w hydroenergetyce oraz połączeń rurociągów gazowych i naftowych. Zdają sobie sprawę, że w kwestiach gospodarczych coraz bardziej są wypierani przez chiński kapitał. Chiny coraz bardziej ingerują w strefę bezpieczeństwa Azji Centralnej stając się poważnym rywalem o pozycję lidera w dostarczaniu wyposażenia wojskowego dla krajów z tego obszaru, potwierdzając to zakładaniem bazy wojskowej w Tadżykistanie[1].
Duże inwestycje infrastrukturalne dokonywane przez Chiny są pożądane przez każde z państw Azji Centralnej jednak wiele z nich obawia się, że jest to Chińska debt diplomacy. Z tego powodu, swoje bezpieczeństwo militarne opierają na zacieśnianiu współpracy z Rosją.
Chiny w Azji Centralnej budują takie projekty strategiczne jak m.in. Khorgos-Aktau railway, aby uzyskać dostęp do portu w Khorgos na Morzu Kaspisjkim otrzymując Specjalną Strefę Ekonomiczną i budując centrum logistyczne. Wobec przedłużających się negocjacji z Rosją w sprawie budowy gazociągu OSTW, Chiny razem z Kazachstanem wybudowały wspólny gazociąg Central Asia–China gas pipeline o rocznej przepustowość 55 mld m3. Istnieje również plan rozbudowania mocy przesyłowej tego gazociągu o złoża znajdujące się w Turkmenistanie o kolejne 35 mld m3/rocznie, który będzie przechodził przez terytoria Uzbekistanu, Tadżykistanu oraz Kirgistanu. Jest to tzw. Linia D. Jednocześnie rozbudowywane jest kolejowe połączenie Chiny-Kirgistan-Uzbekistan.
W przyszłości Linia D może połączyć się z ramowymi projektami kolejowymi połączeń Iran-Turcja-Europa wchodząc do Europy przez Węgry. Warunki geograficzne sprawiają, że ta trasa będzie bardzo kapitałochłonna. Tą trasą będzie przechodzić połączenie z doliny Kaszgaru przez chińskie pasmo gór by połączyć się z miastem Pap leżącym w Kotlinie Fergańskiej. Trasa ma skrócić czas podróży o około 7-8 dni[2]. Południowy korytarz Belt and Road Initiative przebiega przez Azję Centralną, Morze Kaspijskie oraz Kaukaz[3]. Kluczowym państwem jest bogaty w surowce naturalne Kazachstan, kaspijskie porty Baku i Akatu oraz gruziński czarnomorski port Anaklia. Następnie fracht do doliny Dunaju.
Podpisane w 2018 roku porozumienie z kazachskiego Aktau reguluje podział stref ekonomicznych Morza Kaspijskiego pomiędzy Rosję, Iran, Azerbejdżan, Kazachstan oraz Turkmenistan. Morze Kaspijskie jest bogate w zasoby surowców energetycznych posiadając potwierdzone wielkości złóż ropy odpowiadające 48 mln baryłek oraz 9 mld m3 gazu, a także jest to akwen bogaty w jesiotry, a więc źródło pozyskiwania kawioru. Porozumienie zakazuje stacjonowania sił zbrojnych na Morzu Kaspijskim (w portach) sił zbrojnych spoza państw sygnatariuszy.
Rosjanie poczynili pewne ustępstwa, które pozwalają innym państwom na rozwój infrastruktury rurociągów (budowa gazociągu Transkaspijskiego z Turkmenistanu do Europy) oraz kabli po dnie Morza Kaspijskiego zyskując możliwość swobodnego operowania na akwenie (w tym prowadzenia działań zbrojnych wykorzystując flotyllę do operacji syryjskich o dalekim zasięgu). Rosjanie są w korzystniejszej pozycji tego porozumienia, ponieważ zostawia ono pole do występowania potencjalnych konfliktów pomiędzy członkami porozumienia (południowa część akwenu), a Rosjanie w przeszłości wynegocjowali korzystne warunki z Azerbejdżanem oraz Kazachstanem regulując pomiędzy sobą ramy współpracy dzieląc około 2/3 obszaru akwenu[4]. Sytuacja ta stwarza możliwości nacisku na państwa południowej części Morza Kaspijskiego w przyszłości. Obecnie Rosja robiąc niewielkie ustępstwa potwierdziła swoją dominację na tym akwenie.
Rosjanie dywersyfikują swoje dostawy poprzez azjatyckiego pivotu i tworzenie rurociągów Siła Syberii (38 mld m3/rok) z długoterminowym kontraktem dostaw (kontrakt nie przynosi dużych finansowych korzyści Rosji). Powoduje to, że Rosja nie posiada „wolnych mocy” do zwiększania wydobycia swoich złóż i „wpompowania” ich na rynek. Rosji zależy, aby dywersyfikować kierunki eksportu surowców energetycznych w Azji. Tym samym Rosjanie chcą posiadać pozycję lidera w zakresie kontroli nad infrastrukturą przesyłową krajów Azji Centralnej (w szczególności Kazachstanu, Uzbekistanu i Turkmenistanu). Dzięki kontroli sektora energetycznego Rosjanie mogą rozwijać Unię Euroazjatycką wzmacniając rolę instytucji ponadnarodowych jako forum wzmacniania wspólnych interesów i tworzenia forum dialogu w celu wypracowania wspólnego stanowiska[5].
Obecnie Gazprom rozważa zmianę szlaku gazociągu Siła Syberii 2 (wcześniej zwany jako Ałtaj), który aktualnie ma przebiegać przez rosyjski Irkuck, mongolską stolicę Ułan-Bator i przyłączyć się do Chin. Ma on osiągnąć przepustowość roczną 50 mld m3. Jest to istotna zmiana wobec pierwotnych założeń projektu Ałtaj, który miał przebiegać przez Nowosybirski i krótką granice rosyjsko-chińską między Kazachstanem i Mongolią dostarczając Chinom 38 mld m3/rok. Zmiana trasy jest również spowodowana rosyjskimi kalkulacjami, z których wynika że projekty energetyczne mają posłużyć przyśpieszeniu zagospodarowania rosyjskiego Dalekiego Wschodu. Największe rezerwy gazu Rosji znajdują się w zachodniej Syberii na półwyspie jamalskim, które to obecnie zasilają Unię Europejską. Rosjanie tym samym zyskują większe wpływy w Mongolii. Początkiem zacieśniania współpracy był Treaty on Friendly Relations and Comprehensive Strategic Partnership between Mongolia and the Russian Federation podpisany 3 września 2019 roku.
Zabezpieczenie pozycji w Azji może również pomóc Gazpromowi zrekompensować potencjalny spadek popytu w Unii Europejskiej, ponieważ ta dąży do uzyskania neutralności energetycznej pod względem emisji dwutlenku węgla do 2050 roku.
Rosjanie pragną powrotu zaprzepaszczonej szansy sprzed czasów wybuchy konfliktu na Ukrainie, a mianowicie przyciągania inwestycji Korei Południowej, Japonii oraz Chin jak w przypadku licytacji o ropociąg WSTO (Восточная Сибирь – Тихий океан). Obecnie projekt WSTO może zostać zastąpiony projektami Jamał LNG (szacowana przepustowość roczna 20 mln ton LNG) lub udziałami w rosyjskich projektach energetycznych w Arktyce takim jak Arctic 2 LNG. W ogólnoświatowej skali, arktyczne zasoby energetyczne posiadają 30% gazu oraz 13% ropy naftowej. W projekt Jamał LNG wchodzą takie inicjatywy jak terminal intermodalny w Ura Guba (kilka kilometrów od bazy morskiej rosyjskiej Floty Północnej we Widiajewie oraz głównej bazy w Siewieromorsku).
Ura Guba jest niezamarzającym portem na półwyspie Kolskim blisko Murmańska. Projektem zainteresowana jest Japonia i wybuduje niezbędą infrastrukturę terminalu LNG w Murmańsku (Ura Guba). Japonia także podpisała w 2016 roku list intencyjny (Memorandum of Understanding) w nabyciu 10% udziału w projekcie Arctic LNG 2 oraz rozwijaniu Północnej Drogi Morskiej. W 2008 roku United States Geological Survey opublikowała dane wskazując, że złoża arktyczne mogą zawierać 46 trylionów m3 gazu (30% nieodkrytych złóż) oraz 90 mld baryłek ropy naftowej (13% nieodkrytych światowych złóż)[6]. Szacuje się, że Arktyka posiada 10% światowych zasobów wody pitnej oraz istotne złoża rud metali (w tym pokaźne złoża metali rzadkich) diamentów oraz złota.
Federacja Rosyjska jest głównym państwem, które kontroluje Północną Drogę Morską rozciągającą się od Cieśniny Beringa do Nowej Ziemi, ponieważ główne połączenie (Północno-wschodnia droga) przebiega całkowicie przez Wyłączną Strefę Ekonomiczną Rosji. „Rosyjskie” Przejście Północno-Wschodnie posiada znaczące przewagi w stosunku do Przejścia Północno-Zachodniego (przez Cieśninę McClure) kontrolowanego przez Kanadę oraz Stany Zjednoczone. Skraca ona o około tydzień transport towarów w stosunku do trasy wiodącej przez Kanał Panamski i jest o 40% krótsza. Pierwszym czynnikiem osłabiającym Przejście Północno-Zachodnie jest geografia, która ogranicza szybkość oraz manewrowość na Północno-Zachodniej drodze ze względu na mnogość wysp oraz ukształtowanie lądu wraz z brakiem odpowiedniej infrastruktury.
Północno-Wschodnia Droga jest obecnie żeglowna przez kilka miesięcy w roku jednak okres ten się będzie wydłużał w przyszłości ze względu na ocieplenie klimatyczne. Skraca drogę z Azji do Europy o około 4000 km, a więc czas podróży, w porównaniu z trasą wiodącą przez Kanał Sueski, będzie skrócony o 13-15 dni. W 2018 roku 18 milionów ton towarów cargo Północno-Wschodnią Drogą Arktyczną. Rosyjskie porty arktyczne posiadają możliwości przeładunkowe rządu 92.7 milionów ton, z czego 70% infrastruktury przeznaczona jest na LNG oraz ropę[7]. Największym portem jest Murmańsk. Silnym atutem Rosji w stosunku innych państw jest posiadanie rozbudowanej floty lodołamaczy w liczbie 34 (w tym sześć o napędzie atomowy, a dwa są w procesie budowy) oraz pływającą elektrownię atomową „Akademik Łomonosow”. Rosjanie budują centra logistyczne, pomocy ratowniczej oraz systemy radarów wzdłuż Północno-Wschodniego Przejścia. Rozbudowują również system administracyjny koordynujący ruch na całej trasie, w tym system opłat i taryf.
Chiny są zainteresowane udziałem w Północnej Drodze Arktycznej, którą łatwo Stany Zjednoczone mogą zablokować poprzez stworzenie blokady w Cieśninie Beringa. Jest to powód, który zainicjował udrożnienie rosyjskiej rzeki Leny wpadającej do Morza Łaptiewów i rozwijanie Kanału Białomorsko-Bałtyckiego znacznie skracając czas oraz wzmacniając bezpieczeństwo eksportu chińskich towarów znajdując się poza możliwościami amerykańskiej wojskowej projekcji sił. Ocenia się, że szlaki arktyczne pozostaną uzupełnieniem aktualnych szlaków morskich.
Vladimir Putin w 2012 roku ogłosił utworzenie brygad arktycznych posiadających systemy Pancyr-S, Bastion oraz obecnie S-400. Od 2012 roku nastąpił zintensyfikowany proces rozbudowy struktur wojskowych oraz militarnej infrastruktury (baz) wzdłuż północnych granic Federacji Rosyjskiej. Rosjanie roszczą prawa do rozszerzenia strefy przybrzeżnej do 400 mil ze względu na przedłużenie rosyjskiego szelfu kontynentalnego jakimi są Grzbiet Łomonosowa i Mendelejewa zgodnie z Konwencją Narodów Zjednoczonych o prawie morza (UNCLOS, której nie ratyfikowały Stany Zjednoczone), a podstawą prawną jest Konwencja Szelfu Kontynentalnego ONZ.
Donald Trump w 2019 roku sondował możliwość kupna Grenlandii od Królestwa Danii, która wzmocniłaby pozycję geopolityczną Stanów Zjednoczonych na Północnym Szlaku Arktycznym. Obecnie Stany Zjednoczone utrzymują swoją obecność wojskową na Grenlandii w bazie USAF Thule, która jest możliwa na mocy porozumienia Amerykańsko-Duńskiego z 1951 roku. Arktyka jest obszarem spornym pomiędzy Rosją, Norwegią, Danią, Kanadą i Stanami Zjednoczonymi.
Podczas Forum Gospodarczym we Władywostoku Rosja wyraziła chęć współpracy z Mongolią, Chinami, Japonią i Koreą w celu stworzenia jednolitego systemu energetycznego. Rosja wyraziła aprobatę dla projektu budowy gazociągu tranzytowego przez Mongolię do Chin. Tym samym Rosja we wrześniu 2019 roku w sposób znaczący zacieśniła współpracę z Mongolią podpisując wieczysty traktat o przyjaźni i pogłębionym partnerstwie strategicznym. W 2018 roku utworzono ramy do ustanowienia Korytarza Ekonomicznego Chiny-Rosja-Mongolia.
W 2019 roku podpisano 10 porozumień z zakresu współpracy wojskowej, a także Koleje Rosyjskie (RŻD) będą budować nowe korytarze kolejowe i modernizować już istniejące oraz modernizować skład mongolskich taborów[8]. Mongolia, podobnie jak większość państw Azji Centralnej boi się gospodarczej dominacji Chin i z tego względu próbuje balansować jej wpływy rosyjskimi gwarancjami systemu bezpieczeństwa oraz współpracą w strategicznych gałęziach gospodarki. Rosyjski Daleki Wschód przyciąga 32% wszystkich rosyjskich Bezpośrednich Inwestycji Zagranicznych i jest ściśle powiązany z rynkami Azji Wschodniej[9]. Indie udzieliły 1 mld USD pożyczki na rozwój projektów infrastrukturalnych na rosyjskim Dalekim Wschodzie. Oba kraje pragną w ciągu pięciu lat osiągnąć wymianę handlową na poziomie 30 mld USD. Kraje ASEAN również interesują się rozwojem współpracy z rosyjskim Dalekiego Wschodem w ramach utworzenia porozumienia o wolnym handlu po spektakularnym sukcesie Wietnamu, który w trzy lata z nieznaczącego wolumenu bilateralnej wymiany handlowej osiągnął w 2019 roku wartość 10 mld USD[10]. Następnym krokiem będzie podpisanie porozumienia o wolnym handlu z Euroazjatycką Unią Gospodarczą (EUG).
Historyczny ambasador
Wspieraj blog na:
[1] Yau Tsz Yan, What Drives Chinese Arms Sales in Central Asia?, The Diplomat, https://thediplomat.com/2019/09/what-drives-chinese-arms-sales-in-central-asia, dostęp 15 września 2019 r.
[2] Jacek Bartosiak, Rzeczpospolita między lądem a morzem. O wojnie i pokoju, Warszawa 2018, str. 351
[3] Central Asian Breau for Analytical Reporting, The China-Kyrgyzstan-Uzbekistan Railway Project: How Much Does Kyrgyzstan Stand to Benefit?, https://cabar.asia/en/the-china-kyrgyzstan-uzbekistan-railway-project-how-much-does-kyrgyzstan-stand-to-benefit/, dostęp 15 września 2019 r.
[4] Łukasz Wojcieszak, Porozumienie regulujące status Morza Kaspijskiego, Toruń 2019, str. 61-62
[5] Rozmowa z Andriejem Kortunov, Dyrektorem generalnym Russian Internationa Affaires Council,
styczeń 2019 r.
[6] U.S. Energy Information Administration, Arctic oil and natural gas resources, https://www.eia.gov/todayinenergy/detail.php?id=4650#, dostęp 29 września 2019r.
[7] Malte Humpert, Russia’s Northern Sea Route sees record cargo volume in 2018, Arctic Today, https://www.arctictoday.com/russias-northern-sea-route-sees-record-cargo-volume-in-2018,
dostęp 29 września 2019 r.
[8] UaWaire, Putin promises Mongolia hundreds of millions in investments and free weapons, https://www.uawire.org/putin-promises-mongolia-hundreds-of-millions-in-investments-and-free-weapons, dostęp 15 września 2019 r.
[9] Belt and Road News, Russia Looks to connect its Far East with Belt & Road and Beyond, https://www.beltandroad.news/2019/09/07/russia-looks-to-connect-its-far-east-with-belt-road-and-beyond/, dostęp 15 września 2019 r.
[10] ASEAN Briefing, Business Opportunities for ASEAN Companies in Far East Asia, https://www.aseanbriefing.com/news/2019/09/06/asean-nations-want-free-trade-agreements-to-develop-russian-trade.html, dostęp 15 września 2019 r.
