Pod koniec XIX wieku Wielka Brytania widziała duże zagrożenie z umacniającej się pozycji Imperium Rosyjskiego na Dalekim Wschodzie. Szukając osłabienia wpływów rosyjskich w 1902 roku Wielka Brytania podpisała z Japonią traktaty militarne chroniące interesy obu państw w Azji Wschodniej, w tym współprace mające na celu zmodernizować flotę Japońską. Pierwszą oznaką owocnej współpracy było wygranie wojny japońsko-rosyjskiej w 1905 roku (więcej o rywalizacji w regionie Dalekiego Wschodu).
Japonia od zapoczątkowania okresu reform Meji w 1868 roku wkroczyła na tory silnego nacjonalizmu i militaryzmu. W 1889 roku Cesarz zyskał konstytucyjnie najwyższą władzę w państwie i to on decydował o kierunku polityki zagranicznej mając pod sobą scentralizowany pion sił militarnych (czytaj więcej).
W 1905 roku oraz 1911 roku Wielka Brytania i Cesarstwo Japonii odnowiły Anglo-Japanese Alliance. Podczas trwania I Wojny Światowej Cesarstwo Japonii opowiedziało się po stronie państw Ententy. Po wygranej wojnie Japonia, na mocy otrzymanej przez Ligę Narodów zwanej jako Mandat Południowego Pacyfiku (South Pacific Mandate), otrzymała koncesje sprawowania kontroli nad niemieckimi koloniami na Pacyfiku.
Wzrost znaczenia Japonii wynikał między innymi z działań na arenie międzynarodowej. W 1910 roku nastąpiła aneksja Półwyspu Koreańskiego, rozszerzyły swoje terytorialne posiadłości na mocy Traktatu z Shimonoseki (1895r.) oraz Traktatu z Porsmouth (1905r.) o półwysep Liaotung (w tym bazę Port Arthur/Lüshun), Archipelag Peskadorów oraz Tajwanu. Japonia uzyskała przywileje handlowe w Chinach (Sino-Japanese Friendship and Trade Treaty – 1918r.). Rósł także japoński nacjonalizm (japońska wizja bogatego państwa opartego o siłę militarną), a państwo przeznaczało z roku na rok większe wydatki na rozbudowę nowoczesnego przemysłu militarnego (przede wszystkim floty). Sama gospodarka japońska po I Wojnie Światowej dynamicznie przyśpieszyła (trzykrotny wzrost eksportu, pięciokrotny wzrost produkcji przemysłowej oraz wzrost obrotu kapitałem o ponad 50%). Brytyjczycy oraz Amerykanie zaczęli obawiać się dominacji w regionie swojego dotychczasowego partnera.
Z powyższych powodów w latach 1921-1922 odbywała się Konferencja waszyngtońska (Washington Naval Conference), która miała ustabilizować sytuację na Dalekim Wschodzie oraz Oceanie Spokojnym. Konferencja miała podtekst ograniczenia wzrostu potęgi Cesarstwa Japonii w regionie. W tym celu osiągnięto najważniejsze porozumienie jakim było Washington Naval Treaty mające za zadanie ograniczyć budowę nowych okrętów liniowych.
Porozumienie było również oznaką tracenia ówczesnego hegemona Wielkiej Brytanii (więcej o przyczynach tutaj) na rzecz Stanów Zjednoczonych i zrównania ich sił w proporcjach limitów tonażu i liczebności floty. Ich limity były wyznacznikiem do których proporcje dostosowały pozostałe państwa Japonii, Francji i Włoch (odpowiednio: 5 : 5 : 3 : 1,75 : 1,75). Traktat zapewniał, że Japonia nie zaatakuje terytorium Chin oraz gwarantował zaniechania rozbudowy infrastruktury militarnej na Pacyfiku. Podpisane zostały również Four-Power Treaty (USA, Wielka Brytania, Japonia i Francja) zapewniający status quo na Pacyfiku przewidujący respektowanie interesów poszczególnych krajów i nie dążenia do ekspansji terytorialnej oraz Nine-Power Treaty, który gwarantował Open Door Policy w Chinach i zachowywał integralność Chin.
Po powrocie z konferencji obywatele Japonii, oficerowie, a przede wszystkim przedstawiciele zaibatsu (korporacyjny japoński kartel wywodzący się od byłych samurajów – więcej tutaj) ze względu na to, że rozwój przemysłu oparto na militaryzmie i dynamiczny wzrost gospoadrczy byłby zatrzymany. Japończycy omijali postanowienia Traktatów ponieważ sprytnie przekierowali przemysł na osiąganie przewagi technologicznej (uzbrojenie i szybkość okrętów, samolotów i innych maszyn wojennych), a także rozpoczęli przebudowę okrętów liniowych (pancerników) na lotniskowce. W 1926 roku do władzy doszedł Cesarz Hirohito, który podporządkował swojej władzy parlament, stworzył doktrynę samoobrony Kokubo Kokka, znacjonalizował najważniejsze gałęzie gospodarcze w latach 1934-1937 (produkcja ryżu, przetwórstwo naftowe, energetykę oraz przemysł budowy okrętów).
Po powrocie do parytetu złota nastąpił spadek cen. W 1927 roku dynamiczny rozwój Japonii został zastopowany przez kryzys finansowy, który zahamował rozkwit gospodarczy poprzez silne uderzenie w sektor rolny (spadek cen ryżu, jedwabiu oraz ogólne obniżenie dochodów). W latach 30. XX wieku około 60% społeczeństwa japońskiego zamieszkiwało obszary wiejskie i charakteryzowało ich niski poziom życia połączony z nacjonalizmem i tradycjonalizmem. Stanowili również większość wojsk japońskich. Wojsko oraz mieszkańcy wsi wykazywali coraz większe niezadowolenie z prowadzonej polityki zagranicznej i gospodarczej. Uważali, że zachodnie wzorce zaimplementowane w Japonii są źródłem kryzysu, spadku jakości życia, ogromnej korupcji w polityce, podporządkowaniu sią polityków interesom zaibatsu.
Narastała niechęć do idei liberalizmu jednostki oraz systemu demokratycznego jako mało skutecznego w celu przezwyciężania kryzysów. Wysoki poziom konkurencyjności w Japonii wynikał z tego, że konkurencja nie przebiegała pomiędzy jednostkami, a pomiędzy grupami biznesowymi. Pracownicy byli oddani swoim przedsiębiorstwom ponieważ tak wynikało z japońskiej tradycji. Z tego powodu również oddawali hołd wyższej jednostce jakim był Cesarz. Co ciekawe, konkurencyjne przedsiębiorstwa na rynku wewnętrznym, za granicą wspierały siebie i współpracowały. Wobec coraz większej chęci zdobycia samowystarczalności przedstawiciele wojsk japońskich zwiększali swoje żądania na rzecz ekspansji terytorialnej.
Początkowe lata rządów Cesarza Hirohito cechowały się przejmowaniem stanowisk nieudolnych polityków przez osoby związane ze strefą militarną, co wywoływało entuzjazm wśród społeczeństwa pragnącego przywrócenia chwały dla Japonii. Uzasadnieniem ideologicznym ekspansji militarnej była misja Japonii jako wyzwoliciela narodów azjatyckich spod jarzma Zachodniego imperializmu oraz zapewnienia harmonii pomiędzy człowiekiem, a naturą (filozoficzne podejście zwane musubi, w celu uzasadnienia kontynentalnego ekspansjonizmu). Japonia oczywiście byłaby gwarantem wolności dla narodów azjatyckich. Innym argumentem dla japońskiego ekspansjonizmu było założenie, że to właśnie Japonia jest kulturalnym oraz politycznym przywódcą w Azji i właśnie dlatego istnieje legitymizm działań Japonii.
Amerykanie nakładali również na Japończyków ograniczenia dotyczące możliwości migracji na inne terytoria (Immigration Act of 1924) oraz narzucał cła na importowane towary z Japonii co znacząco uniemożliwiało na skuteczną budowę stref wpływu i zdobywanie zagranicznych rynków przez Japonię.
W 1930 roku odbyła się Konferencja londyńska na której podpisano London Naval Treaty, umożliwiające budowę nowych okrętów wojennych w miejsce najstarszych okrętów pełniących służbę, zmodyfikowano parytet posiadanej floty pomiędzy mocarstwami Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Japonia (odpowiednio 10:10:7 – pancerniki oraz 10:10:6 – niszczyciele). Pozycja Japonii umocniła się.
DROGA KU JAPOŃSKIEMU IMPERIALIZMOWI
Cesarstwo Chińskie upadło w 1911 roku i powstała Republika Chińska. Było to słabe państwo będące w konflikcie wewnętrznym. Najsilniejsze obozy walki o władzę były na południu Kuomintang (Czang Kaj-szek) oraz od lat 20. XX wieku Komunistyczna Partia Chin (Mao Zedong). Widząc, iż byłe Cesarstwo Chińskie przechodzi proces dezintegracji i mocno angażowały się w sprawy Chin. Po pokonaniu państw osi otrzymali wcześniej wspomniane byłe terytoria niemieckie na Pacyfiku, ich koncesje handlowe oraz wzmocnili swoje wpływy w Mandżurii.
Czang Kaj-szek w 1927 roku rozpoczął działania przeciwko chińskim komunistom. W 1928 roku Czang Kaj-szek podporządkował Pekin władzy Kuomintangowi. Podczas wojny rosyjsko-japońskiej Japończycy, zająwszy południową Mandżurię, Japończycy zbudowali linie kolejowe, m.in. Mukden – Xinmintun (część Kolei Pekin-Mukden). W czerwcu podczas podróży prezydenta Republiki Chińskiej Zhang Zuolinga z Pekinu do Mukdenu Japończycy stacjonujący w Mandżurii zdetonowali ładunek wybuchowy pozbawiając go życia. Liczyli, że jego następca – syn Zhang Xueling będzie z nimi współpracować jednak nie mogli liczyć na jego kooperację i uległość.
W 1929 roku po zajęciu przez Czang Kaj-Szeka Kolei Wschodniochińskiej zarządzanej przez Związek Radziecki doszło do wybuchu wojny pomiędzy ZSRR, a Chinami.
18 września 1931 japońscy dywersanci wysadzili wagon znajdujący się na odcinku Kolei Południowomandżurskiej będącej pod kontrolą Japońskiej Armii Kwantuńskiej (Japońskie wojska stacjonujące na Półwyspie Koreańskim i Mandżurii), a następnie zaatakowali oddział Armii Kwatuńskiej. Incydent mukdeński był pretekstem do wszczęcia wojny z Chinami. Zhang Xueling natychmiast porozumiał się z Czang Kaj-Szekiem, jednak w 1932 roku Japończycy zdołali utrzymać pozycję i stworzyć państwo Mandżukuo (od 1934 roku Cesarstwo Mandżukuo) zapewniając sobie niezbędne surowce naturalne do dalszego rozwoju przemysłu wojskowego. Szacuje się, że od 1931 roku do 1939 roku całkowite wydatki Japonii na przemysł militarny wzrósł z 29% do 72%. Działania Japończyków zakończyły okres Open Door Policy w Chinach oraz została wepchnięta w międzynarodowy izolacjonizm.
Amerykanie jednak rozwijali dalej handel z agresywną Japonią (aby wyjść z Wielkiej Depresji) dostarczając jej przede wszystkim surowce energetyczne (70% zapotrzebowania Japonii), a Japonia eksportowała ponad 40% swoich towarów do Stanów Zjednoczonych. W 1934 roku członek-założyciel Ligi Narodów opuścił tą międzynarodową organizację, a w 1936 roku podpisał Pakt Antykominternowski z Niemcami (w 1937 roku przystąpiły do niego Włochy). W 1936 roku inflacja japońskiej waluty wyniosła 75% (Wielka Brytania – 25%, Stany Zjednoczone 2% inflacji swoich walut).
Na początku lat 30. XX wieku w sekrecie Japończycy rozpoczęli budowę wojskową infrastrukturę na wyspach leżących na Pacyfiku otrzymanych po I Wojnie Światowej.
W 1937 roku po incydencie na moście Marco Polo Japończycy rozpoczęli wojnę Japońsko-Chińską. Chiny wobec japońskiego zagrożenia „zjednoczyły się” i podpisały pakt o nieagresji z ZSRR, które to uruchomiło sprzedaż broni, amunicji oraz sprzętu wojskowego do Chin.
W 1940 roku Japonia sformułowała ideę Panazjatyzmu Strefa Wspólnego Dobrobytu Wielkiej Azji Wschodniej głoszonego pod hasłem „Azja dla Azjatów”, podsycając nastroje antykolonialne. Strefa miała obejmować całą Azję Wschodnią i Południowo-Wschodnią.
KROKI STANÓW ZJEDNOCZONYCH WOBEC JAPOŃSKIEGO ZAGROŻENIA
PKB Stanów Zjednoczonych przed rozpoczęciem II Wojny Światowej (1938 roku) kształtował się na poziomie 800 mld USD, a Japonii na poziomie 170 mld USD (ceny wyrażone w USD o sile nabywczej z 1990 roku). Stany Zjednoczone stanowiły prawie o 20% światowego handlu, Japonia 4,2%, a ówczesny słabnący hegemon Wielka Brytania 7,1%.
Mocarstwa zdawały sobie sprawę, iż zagrożenie ze strony Japonii jest realne. Wiedziały również, że prowadząc długą wojnę z Japonią posiadając o wiele większe możliwości produkcyjne pokonają Japończyków. Amerykanie średnio przeznaczali około 10% swojego PKB na zbrojenia, posiadały znaczne większe wojsko oraz drugą największą na świecie flotę.
Wobec militarnego zagrożenia ze strony Japonii na Pacyfiku, prowadzenia izolacjonistycznej polityki międzynarodowej przez Stany Zjednoczone oraz reform wewnątrz kraju USA postanowiły spojrzeć w przyszłość.
W 1938 roku Franklin Delano Roosevelt postanowił rozważyć wdrożenie War Plan Orange, koncepcję stworzoną za kadencji Theodore’a Roosevelta na wypadek wojny z Japonią w 1890 roku, który w następnych latach był rozbudowywany m.in. o strategię “żabich skoków” (Island-Hopping), sankcje gospodarcze (rozszerzona koncepcja w 1930 roku) oraz militarną blokadę kraju. W 1940 roku kiedy to wygasły umowy handlowe z Japonią (dziewięć miesięcy później) zastosowano niektóre koncepcje wobec Japonii jakim było embargo na dostawę stali oraz żelaza, następnie surowców energetycznych oraz wdrożenie strategii militarnych.
W 1938 roku F.D. Roosevelt wygłosił mowę znaną jako Kingston Dispensation, w której mówi:
„Dominium Kanady jest siostrzaną częścią brytyjskiego imperium, daję wam zapewnienie, że obywatele Stanów Zjednoczonych nie będą stali bezczynnie, jeśli ziemia kanadyjska zostałaby zagrożona przez jakiekolwiek inne imperium”. W odpowiedzi premier Kanady William Lyon MacKenzie King poparł współpracę w zakresie obrony kontynentu przez oba kraje.
Rząd kanadyjski w pełni zdawał sobie sprawę z tego, iż Wielka Brytania może nie utrzymać swojej dominacji na świecie i nie być zdolna do obrony Kanady. Stany Zjednoczone natomiast wychodziły z założenia, że jeśli państwa Osi pokonają Wielką Brytanie to uzyskają łatwy dostęp do kontynentu amerykańskiego. Z tego powodu w 1940 roku prezydent Roosevelt oraz premier Kanady MacKenzie King podpisali porozumienie z Ogdensburg (Ogdensburg Agreement), które to intensyfikowało współpracę gospodarczą pomiędzy tymi krajami, zwiększało zaangażowanie kapitału amerykańskiego w Kanadzie, a także umożliwiła Kanadzie kupowanie na preferencyjnych warunkach sprzęt ze Stanów Zjednoczonych. Na jej podstawie stworzono Stałą Wspólną Radę ds. Obrony (Permanent Joint Board on Defense), jako ciało doradcze do spraw związanych z obroną Ameryki Północnej. Premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill natychmiastowo potępił ową umowę.
Trzeba mieć na uwadze, że w 1940 roku Brytyjczycy przystali na umowę Destroyers-for-bases (więcej), która to pozwalała amerykanom na kontrolę najważniejszych morskich szlaków handlowych wykorzystując brytyjskie wyspy-kolonie. W 1941 roku została podpisana Deklaracja z Hyde Park (Hyde Park Declaration), na mocy której Kanadyjczycy mieli pozbywać się brytyjskich funtów z rezerw walutowych i zastępować je amerykańskim dolarem oraz umożliwiał Kanadzie sprzedaż broni w ramach Lend-Lease Act. W ten sposób Stany Zjednoczone przywiązały do siebie Kanadę, przedłużając Doktrynę Monroe. Podsumowując obie umowy premier MacKenzie King powiedział:
The Hyde Park declaration is more than an extension of the Ogdensburg agreement for hemispheric defence. It is also a joint agreement between Canada and the United States for aid to Britain.
Historyczny ambasador
Wspieraj blog na:
