Brytyjczycy stosunkowo późno przyłączyli się do europejskiego wyścigu budowania imperiów zamorskich. Anglicy zazdrośnie spoglądali na imperia Hiszpanii oraz Portugalii. Zwolennicy prowadzenia wojny z Hiszpanią upatrywali go w angielskim religijnym obowiązku budowy protestanckiego imperium rywalizującego z katolickimi imperiami.
Począwszy od 1576 roku Anglia rozpoczęła dalekomorskie wyprawy badawcze do obu Ameryk. Zakładała jednak kolonie w Ameryce Północnej i na Karaibach ze względu na absolutną dominację Hiszpanii i Portugalii w Ameryce Południowej. Hiszpanii przypadły tereny bogate w złoto i w srebro, a Portugalczykom tereny bogate w cukier, przyprawy i niewolników.
I. Sprzyjające wiatry
Anglicy prowadzili działalność piracką, ponieważ w ich koloniach zamorskich nie posiadali nic nadzwyczaj wartościowego. W szczególności oni atakowali oraz rabowali hiszpańskie okręty na kluczowych liniach komunikacyjnych pomiędzy obiema stronami Atlantyku. Od 1585 roku królowa Elżbieta I wspierała rewoltę w Zjednoczonych Prowincjach Niderlandów wojskiem i kapitałem, aby uniezależniły się od Imperium Hiszpańskiego. Hiszpanie w 1588 roku wysłali Wielką Armadę, by podporządkować swoim rządom Anglię. Bardzo niesprzyjające wiatry i warunki pogodowe, które znacząco wpłynęły na strategię Hiszpanów, wykorzystała angielska flota odnosząc niespodziewane zwycięstwo nad Hiszpanią. Doprowadziło to do znacznego osłabienia panowania Imperium Hiszpańskiego na światowych morzach i oceanach, problemów finansowych.
Wraz z upadkiem Wielkiej Armady Hiszpania pogrążyła się w kryzysie finansowym, a następnie cała Europa. Jedynym stabilnym systemem finansowym był Bank Amsterdamski. Pokonując Wielką Armadę, Anglicy otworzyli sobie i Zjednoczonym Prowincjom Niderlandów drogę do zakładania Kompanii Dalekomorskich, a co za tym idzie, do podbojów kolonialnych[1].
Sytuacja XVII wiecznej Europy charakteryzowała się nieustanną walką pomiędzy wieloma podmiotami politycznymi, a żaden z nich nie był na tyle silny, by zdominować pozostałych i narzucić swoją wolę. Powstanie międzynarodowego systemu opartego o zbiór skodyfikowanych zasad i norm prawnych[2] należy upatrywać w pokoju westfalskim zawartym 24 października 1648. Jest to również pokój, który zbudowano podstawy ceremoniału dyplomatycznego. Państwa te zobowiązały się, że powstrzymają się od ingerowania w sprawy wewnętrzne oponenta i dzięki sojuszom będą równoważyć swoje ambicje[3]. Od tego momentu państwo stało się suwerennym abstrakcyjnym bytem ważniejszym niż rodzinne interesy czy dogmaty religijne. Na jego podstawie powstał interes narodowy wywodzący się z racji stanu, który to stał się podstawą europejskiego porządku. Suwerenność państw bazowała na skodyfikowanym prawie wewnętrznym, a na arenie międzynarodowej na wzajemnym uznaniu władzy z innymi państwami.
Państwa rozbudowywały wewnętrzną biurokrację, by sprawniej pobierać podatki niż robili to panowie feudalni. Rozpoczął się proces centralizacji władzy. Terytoria państw zostały (na wzór Francji) podzielone na regiony administracyjne, ograniczając uprawnienia starej arystokracji. Państwo od tego momentu posiadało wyłączny monopol władzy i użycia siły. Gwarantując bezpieczeństwo wewnątrz kraju, suweren zgadzał się na przekazanie tych wyłącznych uprawnień „abstrakcyjnemu bytowi”.
Kapitalizm rozwijał się w państwach najsilniejszych, ponieważ posiadały one normy prawne, które gwarantowały ochronę prawną i skutecznie egzekwowały prawo. Sprzedający dążą do tego, aby towary przekraczały granice państw bez przeszkód celnych i bez opodatkowania. Silne państwa dążą do tego, aby inne kraje otwierały przed nimi swoje rynki i granice w celu otrzymania dostępu do nowych rynków, same jednak stosują praktykę pewnego protekcjonizmu, aby tańsze towary importowe nie spowodowały erozji bazy produkcyjnej kraju rdzenia systemu-świata.
Wzrost siły produkcyjnej oraz pracy zależy od stopnia rozwoju społecznego, specjalizacji podziału pracy, a oba od rozległości rynku[4]. Z tego powodu, aby maksymalizować swoje zyski z produkcji końcowej, przedsiębiorstwa zawsze dążyły do minimalizacji kosztów poprzez eksternizację kosztów. Koncepcją porządku międzynarodowego stała się zasada równowaga sił i realizacji interesów narodowych. Już kardynał Richelieu dostrzegł, że Europa Środkowa musi być rozdrobniona, ponieważ zjednoczona jest w stanie zdominować Europę. Z tego powodu nadrzędnym celem Francji było utrzymanie podziału Europy Środkowej stając się dzięki temu dominującym mocarstwem w Europie kontynentalnej.
II. Rywalizacja na morzach i oceanach świata
Dzięki uniezależnieniu się od Imperium Hiszpańskiego na morzach i oceanach świata hegemonistyczną pozycję zdobyło Zjednoczone Prowincje Niderlandów. Dominowali w obszarach handlu masowymi towarami na Bałtyku do Zachodniej Europy, a dzięki wygranej rywalizacji handlowej z Portugalią zdobyli monopol handlu w Azji. Holendrzy stali się adwokatami wolności żeglugi oraz handlu. Pojęcie „swobody żeglugi na morzach i oceanach”, zostało sformułowane w dziele holenderskiego prawnika Hugo Grotiusa Mare liberum pochodzącego z 1609 roku, w którym argumentował, że „duże morza” powinny być wolne od prawa dla państw przepływających przez nie[5], a więc proponował by szlaki morskie były umiędzynarodowione i nie podlegały pod jurysdykcję państw przybrzeżnych.
Niderlandy przekształciły się centrum finansowym świata dzięki rozwiniętej bankowości, giełdom towarowym, największemu wolumenowi obrotowi pieniądzem kruszcowym (środków płatniczych) oraz położeniu geograficznemu. Holendrzy stworzyli struktury kapitalizmu na bazie systemu publicznego zadłużania pozwalającego na zaciąganie kredytu rządowi w oparciu o system podatkowy (akcyzy od towarów) swoich obywateli[6]. Stabilność gwarantował Bank Amsterdamski[7], który utrzymywał stuprocentową rezerwę w gotówce (emisja banknotów tzw. notes mające realny ekwiwalent w skarbcu Banku)[8]. Długoterminowa stopa procentowa w Banku Amsterdamskim opiewała na 3-4% w skali roku (1668 rok) by w późniejszym okresie spaść do 1,75-2% w skali roku. Powodowało to, że Gulden Holenderski (który zastąpił monety kruszcowe), począwszy od 1680 roku, stał się jedną z wiodących walut na świecie.
III. Anglosaski system ładu gospodarczego
W XVII wieku Anglicy prowadzili cztery wojny ze Zjednoczonymi Prowincjami Holandii. Celem tych wojen było wyrwanie spod kontroli Holendrów najważniejszych szlaków morskich z Europy Zachodniej w kierunkach Azji, Morza Bałtyckiego, Morza Śródziemnego, Ameryki Północnej oraz Afryki Zachodniej.
Cromwell, aby osiągnąć prymat na morzach i oceanach rozpoczął budowę wielkiej floty kupieckiej począwszy od 1649 roku. Dążył do stworzenia wielkiej unii politycznej na bazie sojuszu protestanckiego pomiędzy Anglią, Holandią, Szwecją, Danią, Szwajcarią i protestanckimi księstwami niemieckimi. Angielska misja napotkała sprzeciw Holandii, ponieważ obawiali się, że unia z Anglią doprowadzi do wchłonięcia prowincji holenderskich w ramach państwa angielskiego.
W 1651 roku rewolucyjny parlament Cromwella ustanowił Akty Nawigacyjne (Navigation Acts)[9]. Akty Nawigacyjne miały bezpośredni wpływ na gospodarkę Zjednoczonych Prowincji Niderlandów. Docelowym zamysłem Aktów Nawigacyjnych było wyeliminowanie pośrednictwa Holendrów w handlu pomiędzy koloniami, aby zwiększyć produkcję w koloniach i dzięki temu rozwijać metropolie na wyspach macierzystych w Anglii. Stworzyło to przyjazne warunki do dynamicznej rozbudowy floty oraz zdobycie dominującej pozycji w międzynarodowym handlu morskim.
Wraz z rozwojem coraz potężniejszych Kompanii Dalekomorskich rozwijał się instytucje rynku kapitałowego. Z tego powodu wybuchła pierwsza wojna z Holandią (1652-1654)[10], podobna sytuacja zaistniałym po ustanowieniu nowego Aktu Nawigacyjnego w 1660 roku. Po zwycięskiej trzeciej wojnie w 1674 roku Anglicy zyskali przewagę nad Holendrami jednak ich finanse były mocno nadszarpnięte.
W 1688 roku miała miejsce tzw. chwalebna rewolucja w Anglii i na tron angielski parlament został mianowany książę Wilhelm III Orański. Dokonano fuzji kompanii angielskich i holenderskich. Ponadto Anglicy przyjęli nowoczesne holenderskie rozwiązania finansowe. Unia angielsko-holenderska wprowadziła Anglików do wielu istotnych instytucjonalnych rozwiązań finansowych, w których to Holendrzy byli pionierami (zarządzanie pożyczkami rządowymi, stworzenie waluty narodowej oraz Banku Centralnego, przyjęcie holenderskiego systemu długu publicznego (finansowanie dzięki giełdzie papierów wartościowych). Doszło również do podziału rynku azjatyckiego.
Holendrzy zachowali swoje interesy handlu przyprawami, a Brytyjczycy zawładnęli rynkiem tekstylnym, który to przerósł rynek przypraw już na początku XVIII wieku[11]. Sytuacja ta spowodowała powiększanie się dominacji Brytyjczyków, którzy dynamicznie dążyli do światowej hegemonii przełamując system równowagi Europie kontynentalnej chcąc ją podporządkować swoim interesom.
IV. Europejski prymat w świecie: kontynentalne mocarstwo przeciwko mocarstwu morskiemu
U źródła konfliktu Angielsko-Niderlandzkiego leżała rywalizacja handlowa (ekonomiczna) o udział na globalnych rynkach. Anglicy zdobyli przewagę najpierw handlową, następnie finansową, by następnie dzięki dominacji przemysłowej powiększać dynamizm rozwoju gospodarki i czerpać z niego korzyści. Jednakże w Europie kontynentalnej istniało Francuskie Imperium Kolonialne, które pragnęło nowych terytoriów – nie tylko udziału w rynkach i z tego powodu w 1731 roku zakończyła sojusz (trwającego od 1714 roku) z Imperium Brytyjskim. Zmagania toczyły się w każdym regionie globu o tym, kto będzie rządzić światem. W wojnie o hiszpańską sukcesję (1701–1714) Brytyjczycy zdobyli Gibraltar i Port Mahon na Majorce, co dawało jej kontrolę militarną i handlową Morza Śródziemnego.
Wojna siedmioletnia (1756-1763) przyczyniła się do wzrostu znaczenia Imperium Rosyjskiego w Europie, umocnienia się Prus w Europie Środkowo-wschodniej, a przede wszystkim ustanowieniem ogólnoświatowej hegemonii Imperium Brytyjskiego pokonując Francuskie Imperium Kolonialne.
Wygrana Brytyjczyków była spowodowana m.in. zasadniczą przewagą nad Francją: posiadała możliwości finansowania wojny z pożyczek (1/3 brytyjskich wydatków wojennych pochodziło z kredytów)[12]. Ostateczne przypieczętowanie swojego statusu miało miejsce podczas okresu wojen napoleońskich w 1805 roku podczas Bitwy pod Trafalgarem, gdy flota Imperium Brytyjskiego całkowicie zniszczyła flotę sojuszu francusko-hiszpańskiego i całkowicie dominowała na światowych morzach i oceanach.
W 1815 roku nastąpił Kongres Wiedeński[13], który to nakreślił równowagę sił kontynentalnych mocarstw europejskich, Imperium Brytyjskie natomiast jedynie przyglądało się wydarzeniom europejskim w taki sposób, aby nie wychodziło wobec niej żadne zagrożenie, aby móc koncentrować się na budowie potęgi kolonialnej. Londyn stał się handlowym i finansowym centrum świata. Imperium Brytyjskie, ze względu na hegemoniczną pozycję opartą o dominację nad morzami i oceanami świata kontrolując szlaki handlowe i obrót kapitału, musiało kontrolować ujście rzeki Skaldy, nad którą leżał port Antwerpii oddzielający jedynie przez kanał La Manche Wyspy Brytyjskie. Rzeka ta jest również kluczowa w transporcie intermodalnym obecnie. Węzłowisko te łączy Dunaj-Ren-Sekwanę i Skladę dzięki czemu może rozwijać się handel żeglugi śródlądowej. Będąc tak strategicznym punktem wejścia-wyjścia do handlu w Europie kontynentalnej i bliskość geograficzną do wysp macierzystych, Imperium Brytyjskie objęło swoim protektoratem neutralne Królestwo Belgijskie przez Protokół Londyński z 1839 roku i miała podstawy formalne do wkroczenia do europejskiego teatru wojennego, jeśli Belgia lub Holandia będzie zagrożona agresją militarną.
Gwarancja bezpieczeństwa obszaru Cieśniny Kaletańskiej jest kluczowe do zapewnienia połączeń wojskowych i handlowych pomiędzy Francją a Wyspami Brytyjskimi. Podobnie jak obszar Niderlandów był kluczowy dla Imperium Brytyjskiego tak samo dotyczyło to oceanicznych szlaków handlowych tzw. Imperial lines, których to naruszenie prowadziło do zaangażowania militarnego Imperium Brytyjskiego w konflikty zbrojne. Na Morzu Śródziemnym flota brytyjska musiała kontrolować szlak prowadzący przez Gibraltar-Maltę-Cypr-Kanał Sueski-Zatokę Adeńską i dalej do Indii oraz Dalekiego Wschodu.
Imperium Brytyjskie dominowało na światowych morzach i oceanach, jednakże nie posiadało wystarczających możliwości, by samodzielnie osiągnąć supremację w Europie. Status faktycznego hegemona morskiego pozwoliło Imperium Brytyjskiemu wybierać dogodne momenty i zakres zaangażowania swoich sił na dowolnym obszarze lądowym działając jako światowy arbiter/gwarant systemowej równowagi sił.
Strategia ta polegała na antagonizowaniu stron (wspierania słabszych przeciw silniejszym), by nie pozwolić, aby jedno mocarstwo mogło dominować na obszarze europejskim, a więc Imperium Brytyjskie było tzw. siłą balansującą dzięki posługiwaniu się wyrafinowanej dyplomacji w Europie. Dzięki prowadzeniu polityki Splendid Isolation i rezerwując sobie prawo do interwencji w Europie, aby nie powstało dominujące mocarstwo, Imperium Brytyjskie zyskiwało tzw. czas strategiczny, aby kalkulować po której stronie konfliktu jest najkorzystniej się opowiedzieć.
Stabilna, harmonijnie rozwijająco się kontynentalna Europa jest niezbędnym warunkiem do międzynarodowej dominacji. Chaos w Europie prowadzi do kresu hegemona morskiego[14]. Absolutnie wymaganym warunkiem do utrzymania statusu hegemona jest dynamizm gospodarczy. Imperium Brytyjskie osiągnęło ten status dzięki rewolucji przemysłowej i technologicznej przewadze. Wraz z początkiem epoki industrialnej i promowaniem przez Brytyjczyków swojego systemu bankowego opartego o system rezerw cząstkowych zaczęły pojawiać się bardzo regularnie cykle koniunkturalne[15]. Drogę do dominacji stanowi zaś dominacja w handlu międzynarodowym dzięki kontrolowaniu portów i szlaków handlowych, którą to Brytyjczycy osiągnęli narzucając Akty Nawigacyjne. Czynnikiem, który zapewnia ciągłość światowego prymatu jest wysoce zorganizowane wojsko oraz atrakcyjność kulturowa.
Imperia dążą do rozpowszechniania cech wyróżniających własne rdzenne społeczeństwo, by peryferie mogły się z nimi identyfikować. Brytyjczycy stali się imperium wolnego handlu narzucając rządy prawa (common law), angielską bankowość, brytyjskie formy własności ziemi, ochronę inwestorów oraz narzucali warunki wolnego handlu ograniczając państwowy interwencjonizm. Ponadto w kwestii kulturowej rozpowszechniali język angielski (który stał się językiem międzynarodowym zastępując lingua franca), szerzyli protestantyzm, zaszczepiali ideę wolności (jednostki) oraz zgromadzenia przedstawicielskie. Co ciekawe rozpowszechniali sporty drużynowe. Imperium Brytyjskie utworzyło pierwszy system globalizacji.
Kolonie są najmniej rozwiniętą strukturą systemu-świata podporządkowaną lepiej zorganizowanej jednostce. Kolonie mogą być następnie zaanektowanie (cesja suwerenności), by przejść wewnętrzną reorganizację polityczno-administracyjną w kolonii.
Imperialna polityka kolonializmu polega na zapewnieniu kontroli nad procesami wytwórczymi oraz na gwarantowaniu, że żadne inne mocarstwo nie będzie posiadać dostępu do zasobów kolonialnych lub jego rynku (w możliwie jak najmniejszym stopniu). Kolonizatorzy, aby minimalizować koszty wytwórcze i maksymalizować wydobywanie zasobów sprowadzali do kolonii nowinki osiągnięte dzięki rewolucji przemysłowej. Głównymi geostrategicznymi celami hegemona powinny być: przeciwdziałanie spiskom wasali (państwom zależnym) i utrzymywać ich zależność militarną, zapewniać gwarancje bezpieczeństwa swoim sojusznikom jednocześnie czynić ich uległymi wobec swojej siły (nie pozwolić na samodzielną ekspansywną politykę[16]), nie dopuścić by powstała koalicja balansująca hegemona[17].
Historyczny ambasador
Wspieraj blog na:
Podziel się lub zajrzyj na inne media:
Przeczytaj wcześniejsze artykuły:
Dominacja potęg morskich: Szlaki handlowe, kapitał, bankowość i cykle hegemoniczne
Dominacja potęg lądowych: Historyczne uwarunkowania
[1] Scott B. MacDonald, A History of Credit and Power in the Western World, Nowy Jork 2017, str. 110-112
[2] Stworzenie m.in. ceremoniału dyplomatycznego, stworzenie klauzul międzynarodowych, państwo stało się wyłącznym podmiotem ładu międzynarodowego, wprowadzono zasadę terytorialności oraz suwerenności, spoiwem ładu międzynarodowego stało się prawo międzynarodowe zamiast więzów religijnych, państwo posiadało monopol na użycie siły, etc.
[3] Henry Kissinger, Porządek światowy, Wołowiec 2017, str. 11-14 oraz 30-37
[4] Bohdan J. Jeliński, Polityka współpracy gospodarczej z zagranicą, Gdańsk 2009, str. 41
[5] Hugo Grotius, The free sea, Indianapolis 2004, str. 44
[6] Niall Ferguson, Imperium. Jak Wielka Brytania …, str. 45
[7] Bank Amsterdamski był protoplastą Banku Centralnego w świecie międzynarodowej finansjery. Pierwszym bankiem centralnym był Bank Sztokholmski, który wzorowany był na Banku Amsterdamskim. Powstały w 1694 roku Bank Anglii również wzorował się na Banku Amsterdamskim przez znaczący wpływ Holandii na Wielką Brytanię. Bank Sztokholmski jako pierwszy rozpoczął wydawanie banknotów w formie kwitów depozytowych na sumę przewyższającą realną wielkość depozytu, a więc bazowanie na bankowości rezerw cząstkowych i tanim pieniądzem za Jesús Huerta de Soto, ibidem, str. 80
[8] Jesús Huerta de Soto, op. cit., str. 74-80
[9] Na ich mocy możliwy był eksport do Anglii jedynie przy użyciu statków pod banderą angielską
(w przypadku krajów pozaeuropejskich, a w przypadku państw europejskich pod banderą swojego kraju). Akt ten ustanawiał monopol angielskiej floty. Akt zapewniał monopol, że angielskie kolonie mogą handlować jedynie pomiędzy portami wchodzący w skład Anglii, a także wnosił zakaz sprzedaży w Anglii ryb złowionych prze zagranicznych rybaków na wodach, które były uważane za obszar wyłączny dla Anglii (północny Atlantyk i Morze Północne).
[10] Jarosław M. Wojtczak, Historyczne bitwy. Boyne 1690, Warszawa 2008, str. 16
[11] Niall Ferguson, Imperium, op. cit, str. 50
[12] Niall Ferguson, op. cit., str. 60-63
[13] Opierał się na trójstopniowej strukturze instytucjonalnej: przyjęto zasadę jednomyślności mocarstw w celu omawiania ładu w Europie (Rada Bezpieczeństwa ONZ się na tym schemacie wzorowała), zaproponowanym przez Cara Aleksandra I Świętym Przymierzu – miało zażegnać groźby dla instytucji wewnętrznych, Czwórprzymierze – ochrona wypracowanego ładu terytorialnego przed ambicjami jego powiększenia przez jedno z mocarstw, zobacz więcej w Henry Kissinger, op. cit., str. 67
[14] Zbigniew Brzeziński, Wielka Szachownica, Warszawa 1999, str. 19-22
[15] Zobacz w Jesús Huerta de Soto, op. cit., 362-365
[16] Doprowadzić to może do tzw. Pułapki Tukidydesa, czyli wciągnięcie gwaranta bezpieczeństwa przez swoich sojuszników do wojny.
[17] Zbigniew Brzeziński, op. cit., str. 42
