Powstanie Islamu i jego ekspansja doprowadziła do załamania się szlaków handlowych w Europie, a w konsekwencji do stagnacji ekonomicznej Europy. Bliski Wschód był i jest obecnie pewnego rodzaju zaworem handlu[1]. Handel lądowy z Azji do Europy przebiegał bowiem przez Bliski Wschód. Tędy przebiegał Jedwabny Szlak, który był niezwykle niebezpieczny i ciężki do pokonania, a towary często były grabione[2]. Dzięki klasztorom powstała potęga Templariuszy bazujący nie tylko na dyscyplinie wojskowej (zaufanie do transportu środków finansowych klientów), ale na zgromadzonym bogactwie dzięki rozbudowanej sieci banków rozsianymi po całej Europie (pobieranie odsetki za transport i ochronę)[3]. Wyprawy Krzyżowe, które posiadały casus belli ochrony Chrześcijan w Jerozolimie w rzeczywistości służyły właśnie przełamaniu monopolu handlowego państw islamskich i zabranie im nadwyżek z prowadzonego handlu.
Początek ożywienia działalności gospodarczej i handlowej w Europie rozpoczął się na wybrzeżach Adriatyku, a zwłaszcza Wenecja i Florencja, które były hubem handlowym pomiędzy Antwerpią na północy, Hanzą na Bałtyku, a Konstantynopolem oraz Orientem[4].
Na Bałtyku największe znaczenie miały Gotlandia, Lubeka, Gdańsk, Nowogród, Ryga, Rewel[5]. Spowodowało to odrodzenie się systemu finansowego, w tym bankowości. Pod koniec XIII wieku można zaobserwować ekspansje kredytową prywatnych banków emisyjnych działających na zasadzie rezerw cząstkowych. Chrześcijańska Europa prowadziła ekspansywne praktyki bankowe omijając doktrynalny zakaz lichwiarstwa i surowych sankcji dzięki wprowadzenia zamętu pojęciowego pomiędzy depozytem, a pożyczką dzięki czemu prowadzono działalność kredytową[6] i możliwością pobierania odsetek.
Początkowo utrzymywane stuprocentowa stopa rezerwowa przez banki (umożliwiająca stały dostęp dla deponenta) cieszyła się ogromnym zaufaniem społeczeństwa. Dostępny majątek w bankach skłaniał bankierów do wykorzystywania depozytów w celu pomnażania bogactwa
we własnym interesie, a co za tym idzie, korzystania z rezerw cząstkowych, kreacji pieniądza (ekspansji kredytowej), sztucznego napędzania koniunktury. Konsekwencją jest inflacja, trudność ze spłatą zobowiązań, krach gospodarczy, deflacja i kryzys oraz możliwy upadek banków[7].
Europejscy władcy często potrzebowali ogromnych sum pieniężnych na prowadzenie wojen lub aby zasiąść na tronie danego kraju więc pożyczali pieniądze od banków[8] w zamian za przywileje jakim były wyłączny udział w ściąganiu podatków, prowadzenia rachunkowości państwowej otrzymywania kruszców z Nowego Świata bądź monopol na proces kreacji (wybijania) pieniądza państwowego. Niezmieniające się na przestrzeni wieków status quo w Lewancie, motywowało Europejczyków do szukania innej drogi do ekspansji handlowej do Azji nastąpił procesu kształtowania się przewagi państw morskich (Europy) nad lądowymi (pozaeuropejskimi państwami). W celu ominięcia drogi lądowej blokowanej przez muzułmanów, państwa europejskie z dostępem do morza rozpoczynały rewolucje technologiczną w rozwijaniu potęgi morskiej. Kto bowiem kontroluje ujście wielkiej rzeki do akwenu wodnego łączącego z magistralą handlu światowego jest panem tego akwenu i analogicznie kto kontroluje kluczowe przesmyki lądowe ten jest panem danego obszaru.
I. Marsz ku europejskiej dominacji
Wraz z odkryciami geograficznymi nastąpiła era kolumbijska charakteryzująca się przewagą europejskich mocarstw morskich. Rywalizowały one szlaki handlowe i strefy wpływów w zamorskich koloniach[9]. Państwo posiadające zasoby i kontrolujące do nich dostęp, zdobywa strukturalną przewagę dzięki akumulacji bogactwa, co w konsekwencji powoduje wzrost siły (militarnej, gospodarczej, dyplomatycznej, kulturowej) względem innych podmiotów, które to z biegiem czasu zostają podporządkowane silniejszemu ośrodkowi władzy[10]. Szlak handlowy przez Lewant i na Morzu Śródziemnym zaczynał tracić znaczenie na rzecz Szlaku Atlantyckiego, który stał się głównym punktem ciężkości światowej wymiany handlowej. Imperia morskie powstają przez przemyślane opanowywanie terenów o kluczowym położeniu geograficznym, które są węzłami komunikacyjnymi systemu władzy imperialnej jak na przykład Gibraltar, Singapur czy Azory.
Na zachodnim brzegu Eurazji rozkwitał system finansowy (giełdy towarowe i pieniężne), innowacyjność, zanotowano znaczny wzrost demograficzny, a przede wszystkim rozwijał się niezwykle dochodowy handel zamorski[11]. Bankierzy rozpoczęli inwestowanie w dochodowe wyprawy Kompanii Dalekomorskich, które miały charakter spółki akcyjnej oraz dysponowały wieloma przywilejami monarchów dzięki czemu funkcjonowały jako quasi-samodzielne jednostki zawierające traktaty handlowe, dysponujące własną armią w celu ekspansji terytorialnej na koloniach zamorskich. Wraz z odkryciami geograficznymi rozpoczęły się procesy budowanie współczesnego systemu-świata i wykuwał się współczesny osiowy model podziału pracy o charakterze wytwórczym[12] na państwa centrum (rdzenia)[13], peryferii[14] i półperyferii. System wzmacnia dominację krajów rdzenia jednak dzięki dynamice procesów technologicznych i dostępowi do szlaków komunikacyjnych niektóre kraje posiadają zdolności do zmiany swojego statusu peryferyjnego bądź półperyferyjnego. W tym systemie państwo-rdzeń dominuje nad półperyferią, a ona natomiast nad krajem peryferyjnym. Ponadto to państwa rdzenia (ośrodki silniejsze gospodarczo) posiadają wszelkie możliwości, aby narzucić formę i warunki handlu państwom półperyferyjnym i peryferyjnym, by zwiększyć przepływ dóbr do krajów rdzenia.
Celem geostrategii jest zapewnienie bezpieczeństwo organizmu państwowemu (przetrwanie) oraz ochrona granic. Geostrategiczna rywalizacja toczy się o dostęp do zasobów oraz kontrolę obszarów ich występowania, z jednoczesną władzą nad łączącymi je szlakami komunikacyjnymi, ponieważ zwiększa to siłę podmiotu politycznego, a więc zwiększa szansę na jego przetrwanie i daje potencjał do zwiększania potęgi, znaczenia politycznego, wpływów oraz prosperity[15]. Wzrost wymiany handlowej poprzez główne rzeki w Europie powodował pojawianie się coraz większej liczby miast handlowych lub wzrostu już istniejących. W Europie równoleżnikowe trasy komunikacyjne są najważniejsze dla rozwoju handlu, a najważniejszą rzeką jest Dunaj – kręgosłup Europy poczynając od Bramy Mołdawskiej i rzeki Seret.
Jednocześnie rozwijał się handel lądowy. Polska niestety przegrała rywalizację handlową z Świętym Cesarstwem Rzymskim przez swoje położenie geograficzne, bowiem główna trasa handlowa Północ-Południe przebiegała przez Przełęcz Alpejska kontrolowana przez Habsburgów[16], a nie przez kontrolowaną przez Polskę Bramę Morawską[17]. Przegrana batalia handlowa o połączenie głównych traktów rzecznych z Morzem Śródziemnym[18] przez Polskę spowodowała, że polscy władcy skierowali swoją ekspansję ku wschodnim terenom, dążąc do osadzenia granic Polski na Odrze, Noteci, Nysie Łużyckiej, Wiśle, Bugu, Narew, Sanu, Dźwiny, aż do Dniepru i Morza Czarnego. Takowy konstrukt w historii ma nazwę Międzymorza.
II. Szlaki handlowe
Luźna struktura ponadnarodowego związku miast (Hanza) panująca na Bałtyku za swoje główne cele miała rozwój handlu pomiędzy miastami oraz ochronę interesów należących do niej kupców[19]. Ówczesna Ruś handlowała z Hanzą poczynając od Zatoki Botnickiej, Nowogrodu, Nawy, przez jezioro Łagoda, Wołchow, jezioro Ilmień, Dźwinę, Dniepr wpadając do Morza Czarnego. Szlak tzw. od Waregów do Greków[20] skutecznie konkurował z lądowym szlakiem bursztynowym.
Innym rdzennym obszarem Rusi jest prowadzący handlowy szlak saraceński prowadzący znad rzeki Oka i Wołgi do Morza Kaspijskiego, gdzie Ruś handlowała z Arabami. Po przezwyciężeniu mongolskiej okupacji, zjednoczeniu ziem ruskich przez Iwana III Srogiego, przyjęcia wiary prawosławnej w 1473 roku i po upadku Konstantynopola, Moskwa rozpoczynała proces podporządkowywania ziem przyległych do obszarów rdzennych, tworząc w 1547 roku Cesarstwo Rosyjskie. Rządzone przez Iwana IV Groźnego Cesarstwo rozwijało się w sposób ekspansjonistyczny na wschód od obszarów rdzenia W tym czasie Rosja zaznaczyła się jako ważny gracz na arenie międzynarodowej. O wzroście znaczenia Rosji oraz zwiększeniu wymiany handlowej może świadczyć fakt, iż w 1551 roku powstała Kompania Moskiewska. Imperium Rosyjskie dopiero w XVIII wieku zaczęło być mocarstwem europejskim, gdy z lądowych obszarów Eurazji ciążyła nad Polską doprowadzając do jej rozbiorów[21].
Dzięki ekspansji pieniądza nastąpił wzrost zagospodarowania ziemi (powiększania areału zdatnego do uprawy roli), co w konsekwencji doprowadziło do wzrostu demografii i postępującej urbanizacji (wzrost znaczenia gospodarki towarowo-pieniężnej). Napływ kruszców (psucie pieniądza przez władców), wzrost liczby ludności w Europie, a przede wszystkim migracja ze wsi do miast (spowodowało to niedostatek podaży podstawowej żywności i coraz większy popyt na nie), doprowadziło w XVI wieku do tzw. rewolucji cen[22]. Skutkiem tego było pojawienie się zjawiska inflacji (przede wszystkim w „kapitalistycznej” Europie Zachodniej) oraz refeudalizacji Europy Środkowo-Wschodniej. Nastąpił tzw. Dualizm na Łabie (dualizm gospodarczy)[23], który spowodował podział Europy na Zachodnią i Wschodnią wzdłuż linii prowadzącej od Morza Północnego do Adriatyku. Przez Dualizm na Łabie Polska w XVII wieku osiągnęła swoją potęgę dzięki handlowi zbożem przez główną arterię gospodarczą jaką była Wisła łącząc się z Bałtykiem. Niestety brak chęci przeprowadzania reform przez polską szlachtę doprowadził, najpierw do przyjęcia przez Polskę pozycji półperyferii dla Europy Zachodniej (tzw. spichlerz Europy), a następnie do rozbiorów Polski.
III. Systemy ekonomiczne państw
Natomiast w Europie Zachodniej kształtowała się przewaga społeczno-kapitałowa, która miała wpływ na innowacyjność gospodarczą. Dzięki rewolucji cen kupcy (handlowcy) rozwinęły się domy bankiersko-kupieckie oraz formy zapłaty bezgotówkowej, powstały banki, które umożliwiały transakcje handlowe bez fizycznego przekazywania sum pieniężnych za pomocą weksli oraz listów kredytowych. Dla migrantów najatrakcyjniejszym kierunkiem były stolice i otwarte na atlantycki handel wielkie porty europejskie.
Wzrost znaczenia handlu na Bałtyku dzięki Hanzie, handel kolonialny z Indiami, działalność Kompanii Wschodnioindyjskiej oraz geograficzne położenie spowodowało, że Amsterdam stał się głównym ośrodkiem handlu. Amsterdam był nieufny wobec chrześcijan przybywających z Sewilli i przychylniej spoglądał na Żydów oraz protestantów. Żydzi jako wybitni bankierzy i handlowcy mieli bardzo silną pozycję na giełdzie amsterdamskiej[24].
Powstały w 1609 roku Bank Amsterdamski utrzymywał stuprocentową wartość depozytów i był schronieniem dla kapitału uciekającego od spekulacji inflacyjnej. Kupcy chętnie deponowali w nim kruszce ze względu na bardzo niski koszt ich przechowywania[25]. Amsterdam stał się finansowym centrum Europy jako największe centrum handlowe kruszcami, a stopy procentowe wahały się pomiędzy 1-2%[26]. Dzięki intensywnemu rozwojowi, powstała w 1602 roku Holenderska Kompania Wschodnioindyjska, a wraz z nią Niderlandy zyskały ogromne możliwości zdominowania rynków azjatyckich.
W Niderlandach powstały podwaliny kapitalizmu, który dąży do nieustannej akumulacji kapitału[27]. Kapitaliści potrzebują istnienia wielu państw tak, aby mogli maksymalizować profity ze współpracy z jednym, a omijać te państwa, które są nieprzychylne ich interesom. Jedynie egzystencja wielu państw w strukturach globalnego podziału pracy zapewnia takie możliwości[28]. Kapitaliści jednak nie chcą w pełni otwartego rynku, ponieważ każdy dąży do monopolizacji rynku, zdobywania przewagi konkurencyjnej i bycia liderem, który narzuca ceny.
Jedną z podstawowych korzyści jest system patentów, który zabezpiecza prawa do „wynalazku” przez określoną liczbę lat. Kapitaliści, dzięki ochronie ze strony silnego państwa prawa mają dogodne warunki do rozwoju innowacyjnych towarów i produktów (obecnie usług), ponieważ dzięki temu mogą ochraniać swoje patenty, które są najdroższe dla konsumentów i jednocześnie przynoszą największy zysk producentom. Gdy patent zostaje zastąpiony nowszym wynalazkiem, zostaje „zdegradowany” do państwa półperyferyjnego bądź peryferyjnego. Największe profity zyskuje się prowadząc działalność rabunkową tak, jak to miało miejsce podczas wielkich odkryć geograficznych, czy transformacji w krajach post-sowieckich. Zdobyte w ten sposób fortuny, podmioty gospodarcze chcą zachować w formie legalnej, a więc wspierają rozwiązania prawne.
Należy pamiętać, że to państwa półperyferyjne są najbardziej agresywne i w otwarty sposób deklarują się za polityką protekcjonizmu. Wynika to z faktu, iż ich głównym celem jest ochrona własnych procesów produkcyjnych przed konkurencją przed silniejszymi zewnętrznymi graczami. Jednocześnie próbują poprawić efektywność przedsiębiorstw wewnątrz kraju, aby w konsekwencji być bardziej konkurencyjnym na rynku światowym. Zabiegają one również o realokację fabryk i patentów „drugiej generacji” z krajów rdzenia. Jest to charakterystyczne dla cyklów koniunkturalnych Kondratiewa – tzw. cykl technologiczny (schemat 1). Wyczerpanie możliwości rozwojowych generacji technologii jest tożsame z przejściem do okresu stagnacji i występowania strukturalnego kryzysu w światowej gospodarce.
Schemat 1. Istota długookresowych cykli koniunkturalnych Kondratiewa
Państwa, jako że są rządzone przez ludzi (którzy w oczywisty sposób tworzą przedsiębiorstwa) również prowadzą rywalizację monopolistyczną na szczeblu politycznym – tzw. walkę hegemonistyczną. Państwa/przedsiębiorstwa sprzeciwiają się hegemonii/monopolowi, jeśli nie przynosi im korzyści i odwołują się do idei sprawiedliwego podziału dóbr. Wówczas tworzy się tzw. koalicja balansująca hegemona.
IV. Cykle hegemoniczne
Według Immanuela Wallersteina jedynie trzy państwa osiągnęły status hegemona, tj. Zjednoczone Prowincje Niderlandów, Imperium Brytyjskie oraz Stany Zjednoczone[29]. Autor poddaje jednak krytyce ten podział, ponieważ w tej klasyfikacji również należy uwzględnić Imperium Hiszpańskie. Hegemonia tworzy stabilny system ładu międzynarodowego, w której kapitalistyczne przedsiębiorstwa, a zwłaszcza gałęzie gospodarcze funkcjonujące w strukturze quasi-monopolistycznego podziału rynku dobrze się rozwijają.
Hegemonia wydaje się gwarantować porządek dzięki rządom prawa oraz kreowaniu przewidywalnej solidnej przyszłości dla wszystkich, i z tego powodu jest popularna wśród większości społeczeństwa. Integracja różnych terytoriów wokół jednego ośrodka władzy, który narzuca innym swój interes, wolę oraz zasady, jest kwintesencją polityki imperialnej. Status hegemonicznego mocarstwa jest osiągany dzięki potędze gospodarczej, co w konsekwencji zapewnia dominację polityczną oraz elastyczne możliwości reagowania militarnego w krytycznych momentach.
Schemat 2. Współzależność cykli koniunkturalnych
W światowym systemie wystąpiły trzy okresy hegemoniczne i każdy z nich
charakteryzuje się siedmioma fazami (schemat 2.), tj.:
- Faza powstania mocarstwa: zapewnienie ładu wewnątrz kraju, zabezpieczanie granic, budowanie zdolności do projekcji sił by konflikty rozgrywać poza swoimi granicami, budowa silnych podstaw własnej gospodarki, budowa sieci sojuszy
tzw. balansujących hegemona. - Faza wstępnej rywalizacji (okres przygotowywania się do wojny hegemonicznej): rywalizacja o dominację w sferze informacyjnej, budowanie strefy wpływów mocarstwowych poprzez konsolidację najbliższych terytoriów poprzez aneksję bądź podporządkowanie gospodarcze „bliskiej zagranicy”, rywalizacja o dominację
na szlakach handlowych w swojej bliskiej wyłącznej strefie wpływów z hegemonem (domaganie się wolności żeglugi lub transportu towarów), próby wypchnięcia (zakwestionowania) skutecznego oddziaływania militarnego hegemona w tychże regionach, prowadzenie tzw. proxy wars (wojen zaczepnych) o dostęp do kluczowych obszarów (handlowych, energetycznych, transportowych). - Faza wojny hegemonicznej (okres przejściowy): wojna handlowo-walutowa
z hegemonem, eskalacja konfliktów wojen zaczepnych, bezpośrednie zaangażowanie zbrojne na terytoriach państw trzecich. - Faza zakończenia działań wojennych: rokowania pokojowe.
- Faza uzupełnienia: jedna ze stron wojny hegemonicznej nie jest w pełni usatysfakcjonowana postanowieniami pokojowymi i jeśli posiada wystarczające siły dąży do militarnej konfrontacji by dokonać rewizji postanowień pokojowych na swoją korzyść.
- Faza pokoju: ustabilizowanie systemu międzynarodowego jako hegemon poprzez stworzenie systemu sojuszy i ustanowienie baz na kluczowych szlakach komunikacyjnych, pełniąc jednocześnie rolę gwaranta ładu międzynarodowego oraz systemu bezpieczeństwa, liberalizacja handlu.
- Faza kryzysu strukturalnego (okres zmierzchu): hegemon posiada coraz większe zobowiązania jako dostawca dóbr publicznych w handlu międzynarodowym i jako gwarant systemu bezpieczeństwa, wymaga większego zaangażowania sojuszników
w utrzymanie ładu gospodarczego, przejawia coraz bardziej agresywne ruchy
na arenie międzynarodowej by chronić stworzony przez siebie ład (m.in. poprzez nakładanie sankcji oraz ceł), występuje tendencja do nastrojów nacjonalistycznych.
Cykle hegemoniczne trwają od 100 do 150 lat. Są one przejawem koniunktury gospodarczej, która jest decydująca dla pojawiania się lub zaniku hegemonów i pretendentów do hegemonii. Cykl hegemonistyczny zawiera w sobie różne cykle gospodarcze, które należy rozpatrywać w długookresowej perspektywie stanu aktywności gospodarczej. Cykle rozwoju gospodarki światowej są następujące:
- cykl składowania Kitchina (około 3 lat), obejmuje wahania mierników cen, zapasów
w przedsiębiorstwach; - cykl inwestycyjny Juglara (okres trwania 7-9 lat), obejmuje ekspansję kredytową banków
w okresie rozkwitu, co powoduje wzrost cen, wzrost poziomu zatrudnienia, dynamizację produkcji, a także wzrost zysków przedsiębiorstw. Następstwem okresu ekspansji jest gwałtowny kryzys, konsekwencją kryzysu jest wzrost bezrobocia, załamanie się poziomu produkcji oraz cen. Koniec fazy depresji przejawia się stabilizacją produkcji na niskim poziomie, a po niej następuje kolejny cykl koniunkturalny – początek ożywienia gospodarczego; - cykl infrastrukturalny Kuznetsa (okres trwania 15-25 lat), obejmuje czynniki wpływające
na gospodarkę takie, jak akumulacja kapitału, poziom inwestycji infrastrukturalnych oraz procesy demograficzne (przyrost naturalny i migrację); - cykle innowacyjności Kondratiewa (okres występowania około 50 lat), obejmuje czynniki postępu techniczno-technologicznego, dzięki któremu państwa mogą całkowicie zmienić swoją pozycję w systemie-świecie (stać się pretendentem
do hegemonii lub zmienić status z bycia państwem półperyferią na bycie państwem centrum)[30].
Kontynuuj wątek czytając:
Dominacja potęg lądowych: historyczne uwarunkowania
Historyczny ambasador
Wspieraj blog na:
Podziel się lub zajrzyj na inne media:
[1] I. Wallerstein, Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, Warszawa 2007, str. 18-19
[2] Rozmowa z dr Michałem Lubina, 12 września 2018r. (ekspert ds. Azji Wschodniej i Centralnej oraz współczesnych relacji rosyjsko-chińskich, wykładowca Uniwersytetu Jagiellońskiego i stały współpracownik prestiżowych polskich think-tanków)
[3] J. Huerta de Soto,Pieniądz, kredyt bankowy i cykle koniunkturalne, Warszawa 2011, str. 41-44
[4] R. A. Goldthwaite, The Economy of Renaissance Florence, Baltimore 2009, str. 113-120
[5] W. Froese, Historia państw i narodów Morza Bałtyckiego, Warszawa 2007, str. 76-83
[6] R. S. Lopez, The Commercial Revolution of the Middle Ages 950-1350, Cambridge 1976, str. 103-105
[7] J. Huerta de Soto, op. cit., str. 49-60
Alan Greenspan stwierdził, że „dopóki istnieją bankowe zobowiązania dłużne, zawsze będzie pewne ryzyko, że kapitał banku okaże się niewystarczający do ich pokrycia, a jeśli ryzyko się zmaterializuje, niektóre – być może nawet liczne – banki upadną”, A. Greenspan, Mapa i terytorium. Ryzyko, natura ludzka, przewidywanie, Warszawa 2014, str. 106
[8] W ówczesnym okresie występowała jedynie prywatna (rodzinna) bankowość.
[9] J. Bartosiak, Pacyfik i Eurazja. O wojnie, Warszawa 2016, str. 41-42
[10] J. Bartosiak, ibidem, str. 43
[11] L. S. Fernández i J. A. Gallego, La Crisis de la hegemonía española siglo XVI, Madryt 1997, str. 199-203
[12] I. Wallerstein, op. cit. , str. 24
[13] Kraje uprzemysłowione (rozwinięte) dysponujące wiedzą, innowacją (wysoką technologią), wysokim kapitałem i możliwościami finansowymi oraz innymi instrumentami (umiejętnościami) do zapewnia dominacji.
[14] Kraje słabo rozwinięte, często eksportujące surowce naturalne do krajów centrum (rdzenia) i półperyferii
[15] J. Bartosiak, op. cit., str. 43.
[16] Dogodne połączenie w kierunku Wenecji i Włoch z Niemiec. Współcześnie wykorzystano stare ścieżki i w wielu miejscach tego szlaku pojawiły się szerokie trasy oraz autostrady.
[17] Przejście pomiędzy Sudetami Wschodnimi, a Karpatami Zachodnimi i Pogórzem Śląskim. Przez ten obszar przebiegały najważniejsze trakty handlowe znad Morza Bałtyckiego na południe Europy, przykładowo jeden z wariantów szlaku bursztynowego.
[18] Gdyby Brama Morawska była szersza to przez Dolinę Dunaju Polska potrafiłaby dogodnie połączyć się z Morzem Śródziemnym przez tzw. Kras Adriatycki (płaskowyż w Słowenii i we Włoszech).
[19] W. Froese, Historia państw i narodów Morza Bałtyckiego, Warszawa 2007, str. 88.
[20] Cz. Porębski, Drogi, które przygotowała „ręka natury” w Doktryny – Historia – Władza: Księga dedykowana Profesorowi Wiesławowi Kozub-Ciembroniewiczowi z okazji czterdziestolecia pracy naukowej, A. Citkowska-Kimla i inni [red.], Kraków 2009, str. 243.
[21] Katarzyna II Wielka początkowo niechętnie rozpatrywała propozycję złożoną przez Prusy (które były wspierane przez Imperium Brytyjskie) we współpracy z Austro-Węgrami.
[22] Encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/rewolucja-cen;3967479.html, dostęp 25 września 2018r.
[23] Dwutorowy rozwój gospodarczy. Rozpoczął się w XVI wieku w Europie. Opierał się na zjawisku refeudalizacji gospodarek krajów leżących na wschód od Łaby stawiających na rozwój folwarczno-pańszczyźnianej (rolnictwa ekstensywnego), a na zachód od Łaby rozpoczęcia bazowania na gospodarce kapitalistycznej (rolnictwie intensywnym).
[24] A. Walaszek, Migracje Europejczyków 1650-1914, Kraków 2007, str. 61-63.
[25] J. Huerta de Soto, Pieniądz, kredyt bankowy i cykle koniunkturalne, Warszawa 2011, str. 74-75.
[26] S. Homer i R. Sylla, A History of Interest Rates, New Jersey 2005, str. 171-173.
[27] Jednostki prywatne oraz przedsiębiorstwa gromadzą kapitał po to, by akumulować jeszcze więcej kapitału; proces ten jest ciągły i trwa bez końca.
[28] I. Wallerstein, Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, Warszawa 2007, str. 31.
[29] Państwo dominujące w systemie światowym nad pozostałymi państwami, które posiada zdolności do skutecznego narzucania własnych norm oraz ideologii innym państwom.
[30] Przykładem takiej rywalizacji był Sputnik Moment, czyli chwila, w której kraj (w tym przypadku Stany Zjednoczone) zdaje sobie sprawę, że powstała luka technologiczna i techniczna pomiędzy wiodącymi krajami (w tym przypadku Związkiem Radzieckim) i musi zwiększyć wydatki na edukację, badania i rozwój (innowacje), aby dogonić go w mocarstwowej rywalizacji.
[31] Dwight D. Eisenhower w 1957 roku powiedział: “The Soviet Union now has in the combined category of scientists and engineers–a greater number than the United States. And it is producing graduates in these fields at a much faster rate. Recent studies of the educational standards of the Soviet Union show that this gain in quantity can no longer be considered offset by lack of quality. This trend is disturbing. Indeed, according to my scientific advisers, this is for the American people the most critical problem of all”. Więcej http://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=10950, dostęp 10 października 2018r.
Jest to część pracy magisterskiej pt. “Geostrategia i projekty gospodarcze jako determinanty polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej w Eurazji”.
